Της Πωλίνας Άνιφτου*
Το ισλαμικό σύστημα οικονομικής και τραπεζικής διαχείρισης στηρίζεται στους ηθικούς φραγμούς και τους νόμους που θέτουν το Κοράνι και τα hadith (τα λόγια-καλέσματα και οι συμβουλές των κληρικών),καθώς και στους νόμους της κάθε χώρας που υπόκεινται στην ισλαμική διακυβέρνηση των οικονομικών της. Το σύστημα εφαρμόζεται στη Μέση Ανατολή και στη Βόρεια Αφρική, καθώς και στην Ανατολική και Κεντρική Ασία όπου υπάρχουν μουσουλμανικά κράτη. Τα κράτη αυτά μπορεί μεν να ακολουθούν φιλελεύθερες πολιτικές στην ανοικοδόμησή τους, αλλά δεν αλλάζουν τις μεθόδους συναλλαγής με τους υπηκόους τους ή άλλους μουσουλμάνους.
Έτσι ο μουσουλμάνος δεν δύναται να δανείσει άλλον μουσουλμάνο με επιτόκιο, οι τράπεζες δεν ακολουθούν τον ανατοκισμό και ο τόκος έχει θρησκευτική χροιά. Επαναπροσδιορίζοντας τη χρησιμότητα του ισλαμικού συστήματος οικονομικής και τραπεζικής διακυβέρνησης (Islamic finance and banking), αυτό παρουσιάστηκε ως το όχημα ριζικής οικονομικής αλλαγής και αντιμετώπισης του κινδύνου η εκδυτικοποίηση να αποδυναμώσει τον έλεγχο της θρησκείας (Ισλάμ) στις διαπροσωπικές και διακρατικές οικονομικές συναλλαγές. Με αυτόν τον τρόπο, η θρησκεία απέκτησε οικονομική προέκταση και έγινε ένα μοντέλο ανάπτυξης και μεταρρύθμισης σε κοινωνίες στη Μέση Ανατολή και την Ασία.
Οι οικονομικές έννοιες στη θρησκεία
Οι βασικές αρχές του ισλαμικού τραπεζικού και οικονομικού συστήματος στηρίζονται στα εξής:
1) Το Κοράνι, το ιερό βιβλίο του Ισλάμ, καθορίζει τις γενικές κατευθυντήριες γραμμές για το τι είναι και τι δεν είναι ισλαμικά επιτρεπτό ως μορφή οικονομικής δραστηριότητας διά της εφαρμογής και ερμηνείας του ισλαμικού νόμου της Σαρίας.
2) Με την πάροδο των αιώνων, οι μελετητές των διαφόρων σχολών του ισλαμικού δικαίου έχουν καταλήξει στο συμπέρασμα ότι το riba, δηλαδή ο τόκος, απαγορεύεται στο Κοράνι. Γι’ αυτό, οι μουσουλμάνοι πρέπει να αποφεύγουν τις οικονομικές συναλλαγές με τόκο.
3) Πρέπει να αποφεύγονται οι δραστηριότητες που χαρακτηρίζονται ή αποδίδουν μεγάλη αβεβαιότητα και ρίσκο, γνωστές ως gharar, ο τζόγος, δηλαδή το maysir, και ό,τι κατά το Ισλάμ θεωρείται ως haram και θρησκευτικά απαγορευμένο, δηλαδή προϊόντα όπως το αλκοόλ.
Οι παραπάνω αρχές εφαρμόζονται με δικαστικές διαδικασίες και νομικές ρήτρες στις ισλαμικές χώρες και μάλιστα δεν επιτρέπεται καμία παρέκκλιση. Αν και οι πλείστες χώρες του Περσικού Κόλπου, καθώς και η Σαουδική Αραβία, έχουν επενδύσει σε ξένες αγορές και έχουν ανοιχτεί στη Δύση, ο ισλαμικός τρόπος συναλλαγής διέπει τις αγορές, ενοικιάσεις και εμπορικές σχέσεις μεταξύ μουσουλμάνων.
Στο δε σιιτικό Ιράν δεν μπορείς να πάρεις περισσότερα χρήματα από όσα ορίζει ο νόμος από μουσουλμάνο για να του ενοικιάσεις ένα σπίτι και επίσης δεν υπάρχει τόκος στην ανταλλαγή προϊόντων. Στη Σαουδική Αραβία η μεταπώληση χρυσού γίνεται με τέτοιο τρόπο ώστε, παρόλο που υπάρχει τόκος, η τράπεζα να μην κερδίζει εναντίον των υπόλοιπων μερών, αλλά να διατηρείται ένα ισοζύγιο κοινών συμφερόντων και αμοιβαίου πλουτισμού όλων των μερών.
Η χρηματοοικονομική ενοποίηση στον ισλαμικό χώρο
Μετά το 2010, το ισλαμικό τραπεζικό σύστημα ενοποιήθηκε και οι χώρες του Περσικού Κόλπου επαναδραστηριοποίησαν τις μεταξύ τους σχέσεις στις συναλλαγές, έτσι ώστε να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ των μοναρχιών που διαχωρίστηκαν. Οι διαμάχες όσον αφορά το Παλαιστινιακό, την πτώση του Σαντάμ Χουσέιν και τη διαμάχη με το Ιράν φαίνεται να επαναπροσδιορίζουν το Gulf Cooperation Council (GCC), του οποίου τα περιουσιακά στοιχεία το 2019 ανήλθαν σε $1,2 τρισ. Ακολούθησαν τα περιουσιακά στοιχεία των ισλαμικών επενδύσεων σε Μέση Ανατολή και Βόρεια Αφρική (MENA), που έφτασαν τα $755 δισ., και στη Νοτιοανατολική Ασία τα $685 δισ., εν μέσω πολιτικών ανακατατάξεων, της σύγκρουσης Τουρκίας και Γαλλίας στη Λιβύη και των διαταραγμένων σχέσεων Μαρόκου και Αλγερίας λόγω των εδαφικών διαφορών στο θέμα της Δυτικής Σαχάρας.
Η οικονομική ενοποίηση βάσει των ισλαμικών κανόνων έφερε το Κατάρ και το Μπαχρέιν σε μια πιο ρεαλιστική προσέγγιση μετά τη διακοπή των διπλωματικών σχέσεων το 2017 με αφορμή τη στήριξη του Κατάρ στο Ιράν, ενώ ακόμη και σήμερα το Κατάρ αντιμετωπίζει τις κατηγορίες της Σαουδικής Αραβίας, των ΗΑΕ και της Αιγύπτου ότι εξοπλίζει ακραίους ισλαμιστές με τα κεφάλαιά του. Το Σουδάν, παρόλο που ομαλοποίησε τις σχέσεις με το Ισραήλ (Abraham Accords) τον Αύγουστο του 2020, επικέντρωσε τη μακροοικονομική του δομή σε επενδύσεις από ισλαμικά κεφάλαια βασισμένα και επίσημα στους νόμους της Σαρίας.
Με τη συμμετοχή πέραν των 15 μουσουλμανικών χωρών επίσημα στην ανάπτυξη των ισλαμικών οικονομικών, υπάρχουν περισσότερα από 300 τραπεζικά και οικονομικά ιδρύματα σε 75 χώρες παγκοσμίως. Ενώ τα ιδρύματα αυτά το 2008 έλεγχαν $500-800 δισ. επενδύσεις, οι επενδύσεις που ελέγχονται από τις ισλαμικές χρηματοδοτήσεις αυξήθηκαν από τα προηγούμενα χρόνια κατά 14% στα $2,88 τρισ. το 2019, καταγράφοντας τη μεγαλύτερη ανάπτυξη στην αγορά, παρά την παγκόσμια χρηματοπιστωτική κρίση. Η Μαλαισία, η Ινδονησία, το Μπαχρέιν, τα ΗΑΕ και η Σαουδική Αραβία κατατάσσονται ως οι πέντε πιο ανεπτυγμένες χώρες παγκοσμίως στην ισλαμική χρηματοδότηση.
Η Ινδονησία, που τερμάτισε τις διαμάχες στο Ανατολικό Τιμόρ και επιβάλλει τη Σαρία σε κάθε έκφανση της προσωπικής και επαγγελματικής ζωής των κατοίκων της, κέρδισε την εμπιστοσύνη των ισλαμικών επενδυτών και ανέβηκε στη δεύτερη θέση της κατάταξης του IFDI (Islamic Finance Development Report). Η χώρα στηρίχθηκε στην καινοτομία και στη στροφή προς τις επιχειρήσεις του τραπεζικού τομέα και όχι μόνο στον τουρισμό. Επικεντρώθηκε στην επιμόρφωση του πληθυσμού σε θέματα οικονομικού δικαίου και επιχειρηματικότητας, κερδίζοντας μια πρωτοπόρα για την ιστορία της ανάπτυξη.
Επίσης, όλες οι συναλλαγές των ισλαμικών ιδρυμάτων διέπονται από τη ρύθμιση επίσημων σωμάτων, όπως το Accounting and Auditing Organisation for Islamic Financial Institutions (AAOIFI) του Μπαχρέιν, που έχει εκπαιδεύσει πολλούς ισλαμικούς οικονομολόγους και λογιστές σε πάνω από 45 χώρες.
Επενδύσεις στη Δύση
Στη Βρετανία βρίσκεται το μεγαλύτερο μέρος του τραπεζικού τομέα των ισλαμικών οικονομικών εκτός Μέσης Ανατολής και Ασίας, με 22 συμβατές τράπεζες με τη Σαρία ή τράπεζες με ισλαμικές συναλλαγές, 12 περισσότερες από ό,τι στις ΗΠΑ. Εδραιώνοντας τη θέση του ως γέφυρας μεταξύ του δυτικού και του ισλαμικού χρηματοπιστωτικού κέντρου, το Ηνωμένο Βασίλειο μπορεί να υπερηφανεύεται για σχεδόν 30 δικηγορικές εταιρείες που λειτουργούν τμήματα ισλαμικών συναλλαγών στο Λονδίνο, ενώ διαθέτει περισσότερα από 10 πανεπιστήμια και σχολές που προσφέρουν ανάλογα προσόντα σε λογιστές και οικονομολόγους.
Η μεγαλύτερη εφαρμογή των ισλαμικών κεφαλαίων σε επένδυση έγινε στο Chelsea Barracks, που ανακατασκευάστηκε κοστίζοντας $2,4 δισ. ijara (είδος συμφωνιών και αποδόσεων κατά τα ισλαμικά οικονομικά). Επίσης, η Μάλτα έχει ένα από τα καλύτερα προγράμματα εκμάθησης ισλαμικών οικονομικών και δικαίου. Μάλιστα, η κυβέρνηση έχει στόχο μεγάλα χρηματοπιστωτικά ιδρύματα του ισλαμικού χώρου να εισέλθουν στο χρηματιστήριο της μικρής αυτής χώρας, η οποία έχει εξελιχθεί σε μεγάλο παίκτη των χρηματοπιστωτικών υπηρεσιών στην Ευρώπη.
Ο ισλαμικός «θησαυρός» στην Τουρκία
Η Τουρκία, παρόλο που δεν μετέχει στα των αραβικών χωρών ένεκα της ένταξής της στο ΝΑΤΟ αλλά και των περιφερειακών της συμμαχιών, απολαμβάνει ένα τεράστιο μέρος των ισλαμικών επενδύσεων, ερχόμενων ιδίως από χώρες όπως το Ιράν, που βρίσκεται σε ισχυρές κυρώσεις από το 2018, αλλά και από επενδυτές των χωρών του Περσικού Κόλπου. Σύμφωνα με πρόβλεψη του διεθνούς οίκου αξιολόγησης Moody’s τον Δεκέμβριο του 2020, τα ισλαμικά περιουσιακά στοιχεία που βρίσκονται σε τράπεζες στην Τουρκία θα διπλασιαστούν την επόμενη πενταετία, σε ποσοστό πάνω από το 7,2% του συνολικού τραπεζικού ενεργητικού. Σε έκθεση που δημοσίευσε, ο οίκος Moody’s αναφέρει ότι τα συνολικά περιουσιακά στοιχεία των τουρκικών τραπεζών συμμετοχής αυξήθηκαν κατά 54% το 2019, ξεπερνώντας τη συνολική αύξηση των περιουσιακών στοιχείων του τραπεζικού τομέα κατά περίπου 36% και εντάσσοντας την Τουρκία σε έναν από τους πιο ασφαλείς προορισμούς ισλαμικών κεφαλαίων και επενδύσεων.
Αυτό βέβαια έχει και τον δεδομένο αντίκτυπο στις γεωπολιτικές συμμαχίες των χωρών της περιοχής, οι οποίες, όσο κι αν αντιτάσσονται στα σχέδια του Ερντογάν σε Μέση Ανατολή, Κεντρική Ασία και Αφγανιστάν, βλέπουν την Τουρκία ως μια έξοδο προς τη Δύση. Ακόμη και σε περιόδους κρίσεων στον ισλαμικό κόσμο, όπως στον πόλεμο του Λιβάνου το 2006, η Τουρκία, λόγω του μη αραβικού της χαρακτήρα, παρέμεινε οικονομικά ώριμη και συχνά μετατρέπεται στο μεγαλύτερο θησαυροφυλάκιο των ισλαμικών επενδύσεων, κερδίζοντας από τη διαφύλαξή τους πολιτικά και οικονομικά.
Οι fintech στις ισλαμικές συναλλαγές
Όσον αφορά τις fintech, έχουν εμπλακεί ενεργά στην εμπορική συναλλαγή με τα ισλαμικά ιδρύματα και αυξήθηκαν κατά 10% - 12% το 2021-2022: υπάρχουν τουλάχιστον 127 ισλαμικές εταιρείες fintech που προσφέρουν χρηματοοικονομικά προϊόντα συμβατά με τη Σαρία. Σύμφωνα με το IFN Islamic Finance, το Ηνωμένο Βασίλειο έχει τις περισσότερες fintech εταιρείες στον τομέα με 27 εταιρείες, ακολουθούμενο από τη Μαλαισία με 19 εταιρείες και τα Ηνωμένα Αραβικά Εμιράτα με τουλάχιστον 15 fintech. Τέταρτη η αναδυόμενη ισλαμική οικονομία της Ινδονησίας με 13 εταιρείες και πέμπτη η Σαουδική Αραβία με 9 εταιρείες, όσες και οι ΗΠΑ.
Ένα βήμα πριν από τις μεταρρυθμίσεις
Η οικονομική σταθερότητα στις ισλαμικές χώρες δεν εδράζεται μόνο στον ρόλο των πολιτικών διακυβερνήσεων και των μοναρχιών, αφού το Ισλάμ είναι ένα σύστημα όπου μέσα από το Κοράνι υπάρχουν όλες οι απαντήσεις. Απαντήσεις και καθοδήγηση για τη λατρεία του Θεού, τον ερχομό του Μεσσία, τη διακυβέρνηση μιας χώρας, τις οικονομικές δομές, την πολιτειακή κουλτούρα. Υπάρχουν όλες οι λύσεις σε θέματα οικονομικά και πρακτικής εμπορικής ανάπτυξης, η εφαρμογή του είναι απλή και κυρίως έχει ηθική επίδραση σε εκατομμύρια μουσουλμάνους παγκοσμίως, επηρεάζοντας τη χρηματοπιστωτική ροή αλλά και τις επενδύσεις σε όλο τον κόσμο. Έτσι, τα ισλαμικά οικονομικά αφορούν τραπεζικές συναλλαγές, ομόλογα, επενδύσεις και αγορές που αναβαθμίζονται τεχνολογικά.
Η διείσδυση στον χώρο των ισλαμικών συναλλαγών επιχειρήθηκε πολλάκις από τις δυτικές χώρες με μεγάλη επιτυχία, λόγω της τάσης που υπάρχει στον ισλαμικό κόσμο για επενδύσεις σε δυτικές χώρες και εκμοντερνισμό του όλου ισλαμικού συστήματος. Τα οικονομικά του Ισλάμ ακολουθούν τις πολιτικές ανακατατάξεις στις εν λόγω χώρες, είναι όμως και μια μορφή διαμεσολάβησης ώστε πάντα να υπάρχει επικοινωνία, παρά τις διπλωματικές διαμάχες.
*Αναλύτριας εξωτερικής πολιτικής και επενδύσεων
ΜΕΝΑ / Κεντρικής Ασίας / Ιράν